इतिहास साक्षी छ, पूर्वी नेपालको लिम्बूवान-मोरङ राज्यका प्राचीन आदिवासी भनेको खाम्बोङवा याक्थुङ्बा (लिम्बू) हरु हुन् । सायद मानव सृष्टिको शूरुकालदेखि नै लिम्बू (याक्थुङवा) हरु त्यस क्षेत्रमा बसोवास रहेको हुनुपर्छ । उनीहरु नै त्यहाँको पहिलो वासिन्दा एवं शासक भएको कारण त्यस ठाउँको नाम, चिन्ह र पहिचान पनि उनीहरुले नै राखे । इमान सिंह चेम्जङ्को अनुसार "सातौँ शताब्दीमा ताइरोङ वँशी मानिसहरुले मावरोङ राजाको नेतृत्वमा उत्तर वर्माको नामभाव, ताइतेम्वे, नामगाम तेम्वे नामका जग्गाहरुबाट बर्साई आई लिम्बूवान देशको तर्राई खण्डमा जँगल फाँडी जग्गा आवाद गरे । त्यो आवाद गरेको मधेस खण्डलाई उनीहरुकै नेताका नामबाट त्यस इलाकाको नाम मावरोङ राखे, जुन् शब्दको अपभ्रंश आधुनिक मोरङ हुन गएको हो ।" अघि लिम्बूवानको तर्राई खण्डमा मावरोङ लिम्बू राजाले राज्यशासन गर्नु पहिले सोइयाक लादोहाङले चौविस थुमको राजा भै सानगढी र जलालगढी बनाई पहाड तथा मधेस दुबै क्षेत्रमा राज्यशासन गरेका थिए । इतिहासले नेपालको पहिलो बासिन्दा र शासक किराँतीहरु हुन् भनेको छ । किराँतीहरु नेपालकै उत्पत्ति हुन् वा बाहिरबाट आएका हुन्, यस विषयमा इतिहास प्रष्ट छैन । नेपालमा अनादिकाल (गन्नै नसकिने, कहिले हो कहिले) देखि नै किराँतीहरु बसोवास थिए भन्न सकिन्छ । कतिपय इतिहासकारहरुले किराँतीहरु नेपालको विभिन्न दिशाबाट नेपाल पसेका हुन् भन्ने गरेका छन् । यहाँ मानव सृष्टिको विकास सँगसँगै सिकारी युग र कन्दमूल आहारको खोजिमा मानिसहरु एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा र्सर्ने वा बस्ने क्रम भएको हुनसक्छ । तर सात समुन्द्र पारका देशहरुमा मानिसहरु कसरी आए वा गए होलान् - अनकन्टार घना जँगल, हिमाल कसरी पार गरे होलान - अनुसन्धान कै विषय भएको छ ।जुन समय यस पृथ्वीमा मानव सृष्टि तथा जीवजन्तुहरुको उत्पत्ति भयो, त्यो कुनै एक ठाउँमा मात्र नभएर संसारको विभिन्न ठाउँहरुमा भएको हुनुपर्छ । र, त्यही कै माटो, हावापानी अनुरुप तिनीहरुको रुप, रङ्ग तथा आकार प्रकारको विकास भएको हुनुपर्छ । त्यही क्रममा हिन्दमहाद्वीपको उत्तर पूर्वी खण्डमा त्यस्तै कुनै एक जातिको उत्पत्ति भएको होला । पछि आएर तिनै जातिलाई हिन्दू खसहरुले किराँत अर्थात् किराँतेश्वर भने होलान् । त्यसैको एक समूह (उपशाखा) पूर्वी नेपालको लिम्बू जाति -खाम्बोङबा याक्थुङवा) हरु हुनुपर्छ । यिनै खाम्बोङवा याक्थुङबा (लिम्बू) हरु नै बर्तमान पूर्वी नेपाल खण्ड (लिम्बूवान राज्य) को भूमिपूत्र तथा प्राचीन आदिवासी (इचष्नष्लब तिचष्दभक) को रुपमा चिनिन्छन ।जुन समय खाम्बोङबा याक्थुङबा (लिम्बू) हरु लिम्बूवान-मोरङ राज्यमा बसोबास तथा राज्य शासन गर्दै थिए, त्यतिबेलासम्म यी मधेसी जातिहरु त्यहाँ बसोबास थिए वा थिएनन् कुनै प्रष्ट इतिहास तथा प्रमाण भेटिएको छैन । पछि इतिहासको बिभिन्न कालखण्डहरुमा यी मधेसी जातिहरु उत्तर पूर्वी भारतको विभिन्न ठाउँहरुबाट बर्तमान पूर्वी नेपालको लिम्बूवान-मोरङ राज्यमा आई बसोबास गरेका हुन् । Vivaswan kumar भन्नुहुन्छ -" Ghimire (1992, forest or Form? The politics of poverty and Land Hunger in Nepal, oxford University press) states that Tharu migrated from india in 15th and 16th century, and thus are of Indian-origin as many other community of Madhesh and bahun Chettris of hills including King?s dynasty are (TELEGRAPHNEPAL BLOGS)." त्यसैकारण, लिम्बूवान-मोरङ राज्यमा मधेसी जातिले राज्य स्थापना गरेर राज्यशासन गरेको प्रष्ट इतिहास (पृष्टभूमि) कतै भेटिन्दैन । लिम्बूवान-मोरङ राज्यमा बसोवास रहेका मधेसी जातिहरुको पुख्र्यौली थात्थलो भनेको उत्तर पूर्वी भारतको विहार, आसाम, उत्तरप्रदेश, बंगाल आदि क्षेत्रहरु मुख्य हुन् । कोचराजवंशीहरुको कुँच विहार (पश्मिच बंगाल) तथा आसाम-कामरुपको ग्वालपारा, कक्राझार, बोन्गाइगन, दिसपुर र धिमालहरु -Dimasas को आसाम, उत्तर कछार, कछार हिल, कार्विएङलोङ्ग, नाउगोङ्ग, नागाल्याण्ड तथा हाप्लोङ्ग जिल्लाहरु मुख्य रहेका छन् । थारु-यादव, मुसलमानहरुको उत्तरप्रदेश, उत्तारान्चल, बंगाल तथा विहारक्षेत्रहरुलाई मुख्य मान्न सकिन्छ । तर यसको अर्थ उनीहरु नेपाली वा लिम्बूवानवासी नागरिक नै होनन् भनेको होइन । उनीहरु नेपाली र लिम्बूवानवासी दुवै हुन् । तर, उनीहरु जुन्बेला नेपाल वा लिम्बूवान क्षेत्रमा आएका थिए, त्यतिबेला सम्पूर्ण नेपालमा किराँती र लिम्बूवानमा लिम्बूले राज्य शासन गर्दै थिए । पछि इतिहासको विभिन्न काल खण्डहरुमा, मुख्य गरेर नेपाल र भारतको खुला सिमानाको कारणले गर्दा नेपालको तर्राई क्षेत्रमा मधेसी जातिको जनसंख्याको चाप बढ्दै गएको हो । र, अहिले आएर नेपालको तर्राई खण्डका भूमिपूत्र मधेसीजाति मात्र हुन्, अर्थात् 'मधेस' मधेसी जातिको मात्र मातृभूमि हो, अरु -पहाडे) को होइन भन्नु बिल्कुल आधारहीन र अव्यवहारिक कुरा हो ।अर्को बुझनै पर्ने कुरा के हो भने नेपालको सम्पूर्ण तर्राई खण्ड वास्तवमा मधेस नै होइन । मुख्य मधेस क्षेत्र भनेको त उत्तर पूर्वी भारत (उत्तर प्रदेश) को विशाल मैदानी भाग (नेपाली शब्दसागरमा उल्लेख भएनुसार, हिमालय-बिन्ध्यपर्वत-प्रयाग र प्राग्विनशन क्षेत्रको बीचमा पर्ने भूभाग) लाई 'मध्यदेश' भनिन्छ । यही मध्यदेशको अपभ्रंश शब्द 'मधेश' हुनगएको हो । भुलाई चौधरीको अनुसार-"Madesh was situated in Uttar Pradesh of India or on the south of Vindhyachal hill or nearby Vidhyachal, and those inhabiting there were known as Madeshi. These historical and geographical evidences show that Tarai of Nepal is very far from Narbada River, Vidhyachal hill of the Uttar Pradesh Prayag, Ambala and kuruchettra. This shows that Madhyadesh has never been close to the border of Nepal or adjoined the Nepal territory (TELEGRAPHNEPAL BLOGS, March 15, 2007) ।" यस बिषयमा गोविन्द न्यौपाने यसरी भन्नुहुन्छ- "इसापूर्व छैटौं शताब्दीमा उत्तर भारत तथा वर्तमान नेपालको दक्षिणी समतल मैदानतिर बुद्ध धर्मको प्रचार भइरहेको थियो । यसैबेला गंगा र यमुनाको मैदानी भागमा बसोबास गर्ने कट्टर बहुनहरुले बुद्ध धर्मलाई त्यसक्षेत्रबाट विस्थापित गराएर अम्बलादेखि प्रयागसम्मको मैदानलाई मध्यदेश भन्ने नाम दिए । यही शब्द पछि विकृत भएर मधेश भएमो झलक पाइन्छ ।"आजभोलि लिम्बूवानको-मोरङ राज्यमा कोच-राजवंशीले 'कोचिला' र अन्य मधेसीले 'मधेस' (स्वतन्त्र) राज्यको माग राखेका छन् । सोह्रौं शताब्दी मा विश्वसिंहले 'कूचविहार' राज्य स्थापना गर्दा लिम्बूवानको मोरङ राज्य पनि दखल गरेको भन्ने निराधार विषयलाई लिएर अहिले झापा, मोरङ र सुनसरीलाई मिलाएर कोचिला राज्यको दावी गरेका छन् कोच-राजवंशीले । जबकि कूचविहारको ऐतिहासिक एवं भौगोलिक सिमांकनलाई हेर्ने हो भने उत्तर-पश्चिममा जलपाइगुरी (पश्चिम बंगाल), दक्षिणमा बंगलादेश र पूर्वमा आसामसम्म फैलिएको भू-भागलाई कूचविहार (कामता) राज्य भनिन्छ । र, सत्रौं शताब्दीको मध्यतिर कूचविहार राज्यको केही भाग मुघाल फोर्सद्वारा अधिनस्थ रहेको देखिन्छ । अर्कोतिर, चौधौं शताब्दी देखि सत्रौं शताब्दीको शूरुकाल (सन् १३६४-१६०९) सम्म साङलाइङ सक्वादेन लिम्बू राजाको वंशले लिम्बूवान-मोरङ राज्य (विजयपुर) मा राज्यशासन गरेको इतिहास प्रष्टै छ । बिजयपुर-मोरङका लागि साङलाइङ लिम्बू वंशको सबैभन्दा कान्छा राजा विजयनारायण राय -लिम्बू) हुन् । त्यसपछि सन् १६०९-१७६९ (वि.सं.१६६६-१८२६) सम्म मकवानपुरका सेनवंशी किराँती राजाहरुलाई विजयपुरको लागि थपना राजा मानी लिम्बूवान फेदाप थुमका राजा मुरेहाङ खेबाङ (लिम्बू) राजाको वंशले राज्यशासन गरेका थिए । सेनवंशी अन्तिम राजा कामदत्त सेनको मृत्युपछि राजा बुद्धीकर्ण खेबाङ लिम्बू -राजा मुरेहाङ खेबाङ लिम्बूको वंशज) ले विजयपुर-मोरङ राज्यको अन्तिम राजा भई सन् १७६९-१७७४ (बि.सं. १८२६-१८३१) सम्म राज्यशासन चलाएका थिए ।ठीक त्यसैबेला साम्राज्यवादी गोरखा-नेपालका राजा पृथ्वीनारायण शाहको नेपाल एकिकरणको अभियान (पश्चिम नेपाल हुँदै पूर्वी खम्बूवान छिचोलेर लिम्बूवानतिर) अघि बढिरहेको थियो । यसरी लिम्बूवानमा पुगेको गोरखाली सेनाले लिम्बूवानमा पटकौं पटक आक्रमण गरेको भएता पनि लिम्बूवान सेनासँग लगतार पराजय भोग्नु परेको थियो । त्यसैकारण राजा पृथ्वीनारायण शाहले कूटनीतिक तवरले लिम्बूवानका केही लिम्बू राजाहरु -श्री शुन लिम्बू, श्री कुम लिम्बू र श्री जङ्ग लिम्बू) लाई आफ्नो हातमा लिई बि.सं. १८३१ (सन् १७७४) मा एक ऐतिहासिक सन्धि सम्झौता गर्न सफल भएका थिए । यही बि.सं. १८३१ को सन्धिले लिम्बूवान राज्य (अरुण-सप्तकोशी नदी पूर्वी, मेची नदी पश्चिम, उत्तर तिब्बत र दक्षिण जलालगढ) लाई नेपाल अधिराज्य अन्तर्गत एक विशिष्ट सह राज्यको रुपमा सम्मिलित गरेको थियो । र, त्यो सन्धि सम्झौताबाट प्राप्त सन्धिपत्र -लालमाहेर) आजसम्म जिवितै रहेको छ ।लिम्बूवानको यही ऐतिहासिक पृष्ठभूमिको आधारमा लिम्बूवान राज्यलाई नेपालको संघीय राज्य प्रणालीमा एक विशिष्ट स्वायत्त सम्पन्न राज्यको रुपमा राख्नुपर्ने र मुद्रा, परराष्ट र सुरक्षा विषय वाहेक सम्पूर्ण विषयहरु लिम्बूवान स्वायत्तता अन्तर्गत रहनुपर्छ भन्ने विषयमा हाम्रो जोडदार माग रहेको छ । लिम्बूवानको यही जलन्त्व र जिउँदो इतिहासको कारणले गर्दा नै लिम्बूवान-मोरङ राज्यलाई कोचिला, मेचीला, धिमाल राज्य भनेर विभाजन गर्नु तथा मधेस राज्यको दावी गर्नु निराधार मात्र होइन अव्यवहारिक र औचित्यहिन पनि छ । यति हुँदाहुँदै पनि यदि कसैले मधेस तथा कोचिलाको नाममा लिम्बूवान-मोरङ राज्यभित्र अझै षड्यन्त्र एवं लिम्बूवान स्वायत्तताको आवाजमाथि हिलो छ्याप्ने कोसिस गर्छ भने, त्यसको लागि कडा भन्दा कडा प्रतिकार गर्न आम लिम्बूवानवासीहरु तयार रहनु पर्छ । लिम्बूवान मातृभूमिको रक्षा गर्नु प्रत्येक लिम्बूवानवासीको साझा एवं अनिवार्य कर्तव्य हो ।त्यसकारण लिम्बूवानमा यो सारा विपत्ति आउन अगावै लिम्बूवानवासीको यो प्रगाढ चाहना, भावना र आवश्यकतालाई आत्मसाथ गरेर लिम्बूवान राज्य (स्वायत्तता) को आधारशीला राखी दिन हामी आम् लिम्बूवानवासीहरु नेपाल (केन्द्र) सरकारसँग जोड्दार आग्रह गर्न चाहन्छौ ।अन्त्यमा लिम्बू र लिम्बूवानको ऐतिहासिक अध्ययनको गहिराइसम्म डुबेर त्यहाँको वास्तविक बस्तुस्थिति र आवश्यकतालाई सही रुपमा मूल्याङ्कनगरी सकरात्मक आवाज उठाइदिनु हुने अरुण वराल, भवानी वराल र डा. रमेश ढूङ्गेल जस्ता व्यक्तित्वहरुलाई हामी लिम्बूवानवासीहरु हार्दिक आभार प्रकट गर्न चाहन्छौं ।-------------सन्दर्भसूची१. इमानसिंह चेम्जोङ, किरातकालीन विजयपुरको संक्षिप्त इतिहास२. गोविन्द न्यौपाने, नेपालको जातीय प्रश्न३. भुलाई चौधरी, टेलिग्राफ नेपाल ब्लक, मार्च १५, २००७४. Vivaswan Kumar, टेलिग्राफ नेपाल ब्लक५. Royal History of Cooch Bihar.
